وضعیت مطالعات اسلام شناسی در فرانسه

در نیمه اول قرن بیستم با امتداد و گسترش نفوذ و حضور استعماری فرانسه در کشور‌های اسلامی و به ویژه در خاورمیانه، مطالعات اسلام شناسی در فرانسه گسترش درخور توجهی پیدا کرد. از یک سو درباره ایران شناسی می‌دانیم که حضور چند دهه علامه مرحوم میرزا محمد خان قزوینی در پاریس فرصتی را فراهم کرد تا مستشرقان فرانسوی و دانشمندان ایرانی با یکدیگر آشنایی بیشتری پیدا کنند و متون و تحقیقات متعددی درباره ایران و زبان فارسی منتشر شود.

وجود بخش غنی نسخه‌های خطی شرقی در کتابخانه ملی پاریس از اسباب مهم این کار بود. در حوزه مطالعات اسلام شناسی مستشرقین بزرگی به کار و تحقیق درباره اسلام روی آوردند و مجلات متعددی و از جمله مهم‌ترین آن‌ها مجله آسیایی نتایج این تحقیقات را منتشر می‌کرد. از جمله این مستشرقین در قرن بیستم باید از شارل پلا نام برد.

هانری لائوست، اسلام شناس مشهور فرانسوی به تحقیقات فرقه شناسی و از جمله حنبلی شناسی و شیعه شناسی اهتمام ورزید و کلود کاهن درباره مسائل جامعه شناختی اسلامی مطالعات بسیار مهمی عرضه کرد؛ اما بی تردید پر نفوذترین اسلام شناس فرانسوی در سده بیستم لویی ماسینیون است که تحقیقات او درباره تصوف اسلامی و از جمله درباره حسین بن منصور حلاج بسیار شناخته شده است.

او شماری از تحقیقات بنیادی درباره اسلام و قرآن را در فرانسه پایه ریزی و شاگردان متعددی را تربیت کرد. از جمله شاگردان او پل نویا درباره تفسیر عرفانی قرآن کتاب بسیار مهمی را تألیف کرد؛ اما بی تردید مهم‌ترین خلف او هانری کوربن بود که زندگی خود را وقف مطالعات شیعی و فلسفی و تصوف ایرانی و اسلامی کرد. مهم‌ترین کتاب او در چهار جلد تحت عنوان اسلام ایرانی به بحث درباره زوایای مختلف اندیشه فلسفی و شیعی و صوفیانه در ایران می‌پردازد.

او متون مختلفی درباره اسلام، تشیع، فلسفه و اسماعیلیه منتشر و برخی از این متون را به فرانسه ترجمه کرد. در نیمه دوم قرن بیستم همچنین باید از مطالعات تخصصی درباره اسلام، علم کلام و مذاهب اسلامی یاد کنیم که توسط جورج مقدسی، لویی گارده و جورج قنواتی انجام شده است. در همین دوره باید از کتاب‌ها و مطالعات ماکسیم رودنسون یاد کرد که به دلیل گرایشات مارکسیستی درصدد تفسیری چپ از اسلام بود و کتاب مهم او در چالش با ماکس وبر بسیار معروف است.

امروزه مطالعات ایران شناسی و اسلام شناسی در فرانسه به دلایل مختلف از کمیت و کیفیت گذشته خود برخوردار نیست. درباره ایران بیشتر مطالعات به مسائل معاصر ایران اختصاص یافته و از این رو تحت تأثیر مسائل روز سیاسی قرار می‌گیرد. کرسی‌های ایران شناسی در فرانسه چندان قوی نیستند و این امر تا اندازه‌ای به دولتی بودن دانشگاه‌ها در فرانسه باز‌ می‌گردد و سبب شده است کرسی‌های دانشگاهی متکی به دولت ایران یا ثروتمندان ایرانی در این کشور فعال نباشند.

با این وصف هنوز شماری از شاگردان هانری کوربن مانند استادان کریستیان ژامبه، محمد علی امیر معزی و پی یر لوری که هر سه در تحقیقات شیعی یا فلسفی و صوفیانه مقام برجسته‌ای در میان محققان غربی دارند، مطالعات مهمی درباره تشیع، تصوف و فلسفه اسلامی و ایرانی عرضه می‌کنند. آخرین کتاب ژامبه درباره ملاصدرا بود و آخرین کتاب امیر معزی درباره چیستی تشیع. لوری هم در سال‌های اخیر کتابی در موضوع تعبیر خواب در اسلام نوشته است. کرسی شیعه شناسی کوربن در مدرسه عالی سوربن همچنان فعال است و زیر نظر پروفسور امیر معزی اداره می‌شود.

در حوزه مطالعات اسلام شناسی و به ویژه مطالعه در زمینه تاریخ علم کلام، دانیل ژیماره بهترین تحقیقات و متون را در حوزه علم کلام عرضه کرده است. مطالعات درباره قرآن در فرانسه همچون دیگر کشور‌های غربی با شیوه تحلیل نقادی تاریخی عرضه می‌شود و کسانی، چون کلود ژیلیو و ژاکلین شابی درباره تاریخ قرآن از این منظر مطالعات مهمی را عرضه کرده اند. آنچه بیش از همه درباره اسلام و جهان عرب قابل ملاحظه است؛ مطالعاتی است که در فرانسه با رویکردی تا اندازه‌ای ژورنالیستی در این باره عرضه می‌شود که بیشتر درباره مسائل کنونی اسلام و ایران و جهان عرب است و دامنه آن حتی به روزنامه‌ها هم می‌کشد.

در این میان کسانی مانند ژیل کپل و الویه روا را باید نام برد که درباره اسلام سیاسی مطالعات مهمی انجام داده اند. فرانسه از ده‌ها سال پیش مراکز مطالعاتی متعددی در کشور‌های مختلف اسلامی تأسیس کرده که شاید قدیمی‌ترین آن مرکز مطالعات فرانسوی در قاهره است. نمونه‌های دیگر این مراکز در سوریه و لبنان و یمن و ایران و آسیای مرکزی وجود دارد و این مؤسسات در انتشار متون و کتاب‌ها و مقالاتی درباره اسلام، ایران، تشیع و جغرافیای اسلامی فعال هستند.

در این مراکز و در خود فرانسه مجلات تخصصی متعددی درباره اسلام و ایران یا جغرافیای اسلامی منتشر می‌شود و برخی از این‌ها بعد از حدود صد و پنجاه سال تا کنون نیز همچنان فعالانه به انتشار مقالات و تحقیقات می‌پردازند. در فرانسه در کنار متخصصان اسلام شناس و ایران شناس فرانسوی، شماری از متفکران نواندیش مسلمان هم زندگی می‌کنند که با استفاده از فضای آزاد بحث‌ها و مطبوعات، به اندیشه ورزی درباره اسلام و تجدد می‌پردازند. شماری از این متفکران در سرتاسر جهان اسلام نفوذ فکری دارند (مانند محمد ارکون) و آرای آنان به زبان‌های مختلف منتشر شده است. به طور مثال محمد ارکون با بهره گیری از نتایج تحقیقات اسلام شناسان غربی و نیز با بهره گیری از فلسفه و دانش‌های پست مدرن به تفسیر اسلام و قرآن می‌پردازد.

وی در این مسیر از مکتب تاریخ نگاری فرانسوی آنال و رویکرد تحلیلی میشل فوکو، فیلسوف فرانسوی بهره می‌گیرد. مطالعات جامعه شناختی جامعه شناسان معاصر فرانسوی که برخی از آنان به ویژه درباره جوامع مسلمان و از جمله جوامع شمال آفریقا تحقیقات مهمی را عرضه کرده اند، دستمایه محمد ارکون در تفسیر نوینش از اسلام است، همچنین باید از حضور شاعر بزرگ و آوانگارد عرب علی احمد سعید ادونیس در پاریس یاد کرد که از رویکردی انتقادی نسبت به تفسیر‌های کلاسیک و سنتی اسلام برخوردار است و کتاب او درباره «ثابت و متحول در اسلام» سال‌ها پیش منتشر شده است.

در فرانسه مراکز دانشگاهی و آکادمیک و نیز مؤسسات متعددی درباره مطالعات عربی به فعالیت می‌پردازند. مهم‌ترین مرکز عرب شناسی، انیستیتوی دنیای عرب است که کتابخانه سیصد هزار جلدی دارد و سالانه ده‌ها کنفرانس و نشست برگزار می‌کند و به عنوان مرکز آشنایی با جهان عرب در اروپا شناخته می‌شود. این انیستیتو بیشتر با هزینه دولت فرانسه به فعالیت مشغول است. در دانشگاه سوربن و در مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه دپارتمان‌های مختلفی درباره زبان و ادبیات و فرهنگ عربی به فعالیت مشغول هستند و در سوربن جدید (بخش دنیای عرب) دانشجویان زیادی در این رشته‌ها تحصیل می‌کنند. انجمن‌ها و مراکز تحقیقاتی وابسته به کشور‌های عربی نیز به اشکال مختلف در فرانسه فعال هستند.